El idioma natural de Luzaide-Valcarlos es el Euskara. De hecho, en el primer tercio del S. XIX aparece incluida, a efectos de predicación, en una lista de localidades cerradamente vascoparlantes.
L.L. Bonaparte clasificó el euskera de Luzaide-Valcarlos como dialecto Bajo navarro occidental y dentro del mismo, en el subdialecto baigorriano y variedad de Baigorri.
Actualmente se clasifica como Bajo navarro de Garazi.
LAMINA BAT
Etxe batean txamineitik laminak jausten ziren iruten ari zen-emazteki batengana, hau erranez:
– Urin-prox, urin prox. (Artoorez ta urinez nahasturiko zerbait omenda urin-aprox hau).
Arrats guziez ala jausten ziren. Egun batez bere senarrari etxeko andreak erran zakon:
– Laminek etxeko urin guziak jaten ari dazkiate.
– Ago- erran zakon senarrak-, ago: niau jarriko nun gaur iruten. Arranjatuko dinat bai nik lamina hori.
Eta emazteain erropak jauntziz iruten jarri zen. Beti bezala arrats hartan ere lamina txamineitik beiti jautsi zen eta iruleak beste arratsetan bezala iruten etzuela ohartuz, erran zakon:
– Bertze arratsetan, firrin-firrin, ari izaten hintzan; gaur, farran-farran, ari hiz.
– Barda lihua ninan, gaur istupa.
– Hik zer dun izena?
– Nik niaun buru.
– Niaun buru, niaun buru: beha zan. Urin-prox, urin-prox.
Zartain urina ezarri ziin berotzen iruleak eta irakiten ari zelarik begitartera aurtiki zakon laminari. Marraskaz igan zen lamina orduan txamineiari goiti. Gero lagunak atera zitzazkon, hau erranez:
– Nork zer ein daun?
– Ni niaun buruk.
– Arren, nork zer hoben du?
Eta geroztik etxe hartara laminak etziran gehiago itzuli.
Luzaiden deritzaion urixkoan entzuna